ارسطو در سال 384 پيش از ميلاد در شهر استاگيرا مقدونيه که در 300 کيلومتري شمال آتن قرار دارد به دنيا آمد. پدر او دوست و پزشک پادشاه مقدونيه جد اسکندر مقدوني بود.ارسطو در جواني براي تحصيل در آکادمي افلاطون راهي آتن شد . در آنجا توسط افلاطون عقل مجسم (Nous) آکادمي نام گرفت. وي پس از مرگ افلاطون آکادمي را ترک کرد و به آسياي صغير رفت . در آنجا با دختر يک خانواده ثروتمند و پر نفوذ ازدواج کرد. بعد از مدت نه چندان طولاني فيليپ پادشاه مقدونيه ارسطو را براي آموزش فرزندش اسکندر به دربار خود دعوت نمود. زماني که ارسطو شروع به تربيت اسکندر کرد اسکندر 13 سال داشت . او حدود 12 سال به اين کار مشغول بود.
پس از آن به آتن رفت و مدرسه خود را به نام لوکيون بنا کردبر خلاف آکادمي افلاطون که در آن تاکيد بشتر بر رياضيات و سياست و فلسفه نظري بود در لوکيون به پزوهش هايي در مورد زيست شناسي روان شناسي اخلاق هنر و شعر نيز پرداخته مي شد. گفته مي شود در اين زمان وي از حمايتهاي همه جانبه و فراوان اسکندر برخوردار بوده است به طوريکه با کمکهاي او موفق به تاسيس اولين باغ وحش تاريخ مي شود.
پس از مرگ اسکندر در سال 323 پ م آتنيها بر عليه حکومت مقدوني شورش کردند. ارسطو نيز از اثرات اين شورش در امان نماند. در اين زمان يکي از روحانيون آتن بر عليه ارسطو شکايت کرد که او منکر تاثير صدقه و قرباني است . ارسطو بدين ترتيب مجبور به فرار از آتن و مخفي شدن شد تا مانع جنايت دوم آتنيان برضد فلسفه شود. يک سال بعد از اين واقعه او در سن 63 سالگي درگذشت.
اکثر آثار به جا مانده از ارسطو کتب مدوني که خود او تهيه کرده باشند نيستند. بلکه بيشتر شبيه به جزوات درسي هستند که شاگردان او تهيه کرده اند . سبک نوشتن او بر خلاف افلاطون فاقد آراستگي هاي ادبي است. آثار ارسطو تمام علوم يونان باستان به غير از رياضيات را شامل مي شود. بعضي از شاخه هاي علوم که ارسطو به آنها پرداخت تقريبا اولين بار بود که در تاريخ بشر کسي به شکلي جدي و مدون به آنها مي پرداخت.
با دقت در تمام فعاليتهاي ارسطو اشتياق عجيب ارسطو به مشاهده گري دنيا و تفسير آن مشاهدات آشکار مي گردد. ارسطو بر خلاف استادش تلاشي در به پرواز درآوردن پرنده ذهن نمي کند و ترجيح مي دهد با نوعي واقع گرايي خوب ببيند و سپس مشاهداتش را با وضع قوانين دقيقي مورد بررسي قرار دهد. او با جرات تمام اين گونه مشاهده کردن و تفسير مشاهدات بر اساس قوانين مشخص را به تمام شاخه هاي علم تعميم مي دهد. از اين روست که هنگام مطالعه ارسطو با نجوم ارسطو- زيست شناسي ارسطو – روانشناسي ارسطو – سياست ارسطو و..... مواجه مي شويم. او همراه با بررسي اين علوم به تقسيم بندي و شاخه بندي علوم نيز مي پردازد.
گرچه تا به امروز اکثر نظريات ارسطو در علوم طبيعي مانند مرکزيت کره زمين , تفاوتهاي فيزيولوژيک زن و مرد يا رد نظريه اتمي دموکريتوس و سقوط اجسام به زمين با سرعتهاي متفاوت بر اساس وزن و بسياري ديگر رد شده است. اما تقسيم بندي علوم ارسطو و حتي بعضي از نوشته هاي او در زمينه علوم طبيعي تا هزاران سال در تاريخ بشري تاثير گذاشته است. که همين موضوع سبب گشته است تا اين ادعا مطرح شود که نظريات ارسطو پيشرفت علوم را هزار سالي به عقب انداخته است.
اما شايد مهمترين مبحثي که هنگام مطالعه اين مشاهده گر بزرگ با آن مواجه مي شويم نه مشاهدات او بلکه شيوه تفسير و استنتاجي است که او براي اين مشاهدات و در کل براي تفکر وضع کرده است. در واقع در ميان مطالب مطروحه توسط ارسطو مطلبي که کمتر از همه مورد دستبرد زمان واقع شده است منطق ارسطو است , که همين امر موجب شده است که ارسطو به عنوان واضع منطق نيز مطرح گردد . مهمترين اثر ارسطو در منطق ارغنون (Organon) است که شامل پنج بخش مقولات (Categories) تعبيرات (On Interpretation) تحليل (Analytics) که خود شامل و بخش مي باشد.
ارسطو تمام علوم را در دايره فلسفه مي داند.او دانش بشري را به سه بخش عمده فلسفه نظري , فلسفه عملي و فلسفه ادبي تقسيم مي کند. فلسفه ادبي شامل مواردي همچون شعر و ادبيات و سخنراني و چيزهاي نظير اينها مي شود. فلسفه عملي هم در برگيرنده مواردي نظير اخلاق و سياست و اقتصاد است.او فلسفه نظري را نيز به سه بخش عمده تقسيم مي کند : 1 علوم طبيعي نظير فيزيک و زيست شناسي 2 رياضيات 3 فلسفه متافيزيک و خدا شناسي .
اکنون اجمالا به فلسفه نظري ارسطو مي پردازيم. در علوم طبيعي همانطور که در قبل گفته شد مشهورترين کارهاي ارسطو اشتباهات علمي اوست. قسمت دوم فلسفه نظري او که رياضيات است وي به علت عدم علاقه چندان وارد موضوع نمي شود. قسمت سوم فلسفه نظري ارسطو که بيشتر موضوع مورد بحث ماست فلسفه متافيزيک اوست .
ارسطو در اين مبحث معرفت شناسي با استادش افلاطون موافق است که آگاهي و علم بر کليات تعلق مي گيرد و نه بر عالم محسوسات که عالم جزييات است. همانطور که در نوشتار قبلي (افلاطون) ذکر شد افلاطون عقيده داشت اين کليات يا به عبارت ديگر مثالها هستند که تشکيل عالم واقعي را مي دهند. و محسوسات ما غير واقعي و در واقع پرتوي از عالم مثال هستند. اختلاف ارسطو با افلاطون از همين جا شروع مي شود. ارسطو بر خلاف استاد معتقد است که اين کليات و مثالها فقط ذهني هستن و وجود خارجي ندارند. به عبارت ديگر بر خلاف افلاطون که ديدي آبژکتيو نسبت به اين مسئله دارد ارسطو داراي نگرشي سابژکتيو نسبت به اين مسئله است. ارسطو در رد نظريه مثل افلاطوني دلايل زيادي را ذکر مي کند که در اينجا به آنها نمي پردازيم. شايد بتوان اين اختلاف را به خلق و خوي اين دو نسبت داد. ارسطو فاقد شور و هيجان افلاطون براي خيال پردازي و پرواز ذهن است. اما در عوض مشاهده گري است حرفه اي که بيشترين بهره را از حواس خود مي برد.
ارسطو با مشاهده يک شي در جهان دو تفسير از آن شي ارايه مي دهد يکي تفسيري که به حالت بالقوه اش مربوط مي شود و ديگري که به حالت بالفعل آن مرتبط است. براي مثال در نگاه او يک دانه بالقوه يک گياه کامل است. زماني که اين قوه به فعليت درآمده بالفعل تبديل به يک گياه مي شود. يا خاک بالقوه مي تواند کوزه باشد و با تبديل شدن به کوزه اين قوه به فعليت در مي آيد.
ارسطو به حالت اوليه و بالقوه اشيا هيولي يا ماده خام مي گويد. حالت بالفعل اين ماده خام را نيز صورت نام مي نهد. اين چنين است که وجود براي ارسطو مرکب است از ماده خام يا هيولي و صورت آن. براي او اين ترکيب هم ترکيبي است جدايي ناپذير.تنها يک مسئله در اينجا هست و آن اينکه در اين ترکيب صورت تغيير پذير است. پس مي توان مرگ و زوال و فساد يا تغييراتي را که در اين جهان مشاهده مي کنيم نتيجه تغيير صورت ماده دانست. در اينجا بايد به اين نکته توجه داشت که صورت و ماده خام داراي حالاتي نسبي اند و شکلي سلسله مراتبي دارند . يعني صورت يک جسم مي تواند ماده جسم ديگر باشد , همچنانکه نبات هيولي (ماده خام) حيوان است وجماد نيز هيولي نبات مي باشد.
جدايي ناپذيري ماده و صورت موجب مي شود که هيچ گاه با ماده اي اوليه روبرو نشويم , بدين ترتيب ماده المواد از نظر ارسطو امري کاملا ذهني است و وجود خارجي ندارد. او اين چنين نظريات فيلسوفان قبل از خود را در مورد ماده المواد مانند هواي طالس آب آناکسيمنس يا جزء لايتجزا يا همان اتم دموکريتوس و بالاخره مثل افلاطون را مردود مي شمرد.
به نظر ارسطو براي دگرگوني هايي که در اطراف ما رخ مي دهد چهار علت اوليه وجود دارد: يک: علت مادي (Material Cause) دو: علت صوري (Formal Cause) که پيش از اين در باره آنها صحبت شد. علت سومي که ذکر مي کند علت فاعلي يا محرکه (Efficient Cause) است , که اين امري است که اسباب تغيير را فراهم مي آورد, مانند نقش نجار در تبديل چوب به صندلي . آخرين علت بروز تغييرات علت غايي (Final Cause) مي باشد و اين هم امري است که تغييرات براي تبديل صورت به آن انجام مي شود . هر چند براي صورت گرفتن هر تغيير همه اين عوامل لازم هستند ولي با کمي دقت متوجه نوعي اتحاد در سه علت آخر مي شويم , در حاليکه علت صوري و غايي به ميزان زيادي همخواني دارند علت فاعلي يا محرکه هم مانند شوق و ميل و کششي است در راستاي علت صوري و غايي.
ارسطو نيز مانند افلاطون ولي به گونه اي ديگر وجود را داراي سلسه مراتب مي کند و نيز باز مانند او در سلسله مراتبش دچار نوعي کمال گرايي به شيوه اي متفاوت از افلاطون مي شود. براي مثال او به سلسه مراتبي از جماد - نبات – حيوان – انسان معتقد است که در اين سلسه مراتب در هر مرحله وجود کمالي مي يابد و به درجه بالاتري صعود مي کند.
به عقيده ارسطو وجه تمايز و برتري انسان نسبت به حيوان عقل اوست پس عقلانيت يکي از بالاترين درجات کمال است. در اين رده بندي ارسطو عقل مجرد و صرف که کاملا در حالت صورت و فعل است نه به شکل ماده و هيولي در قله قرار دارد..
خداي ارسطو هم خالق جهان نيست بلکه محرک اوليه جهان است. زيرا ارسطو چون بسيار ديگري از يونانيان باستان به جهاني ازلي و ابدي معتقد بود. اين خدا خدايي نيست که جهان را مستقيما به وسيله نيروهاي خاصي بچرخاند. او در اين باره مي گويد خدا جهان را به شيوه اي مي گرداند که معشوقي عاشقش را. پس خداي ارسطو شخصا هيچ دخالتي در امور دنياي ما نمي کند و نظاره گريست صرف(مانند خود ارسطو!!!) تنها منظره اي که مي بيند فقط خود اوست , زيرا نظاره بر اين جهان ناقص موجب نقص او هم مي شود , در حاليکه که او کمال مطلق است.
در پايان اين نوشتار به شکلي کاملا مختصربه دو بخش از فلسفه عملي ارسطو يعني اخلاق و سياست مي پردازم. بيشتر نظريات ارسطودر باب اخلاق را مي توان از کتاب اخلاق نيکوماخوسي او مطاله کرد.
در فلسفه اخلاق ارسطو که متاثر از فلسفه نظري اوست خير و سعادت هر موجودي در غايتي است که براي او معين شده است . و چون کمال انسان در عقلانيت مشخص شده است . پس خوشبختي و سعادت انسان در زندگيي مبتني بر عقلانيت است. به عقيده ارسطو عقلانيت هم چنين حکم مي کند که فضيلت اخلاقي در امري باشد که حد وسط و تعادل در آن رعايت شده باشد. بدين گونه است که ارسطو توصيه به انتخاب شجاعت ميان تهور و ترس و اقتصاد ميان بخل و اسراف و...... مي کند.
در سياست هم ارسطو پي گرفتن راه وسط را دنبال مي کند. از سويي به مخالفت با دموکراسي بر مي خيزد , چون معتقد است که دموکراسي بر اين اصل استوار است که همه مردم با هم برابرند , در حاليکه به اعتقاد او اصلا اينطور نيست. ارباب بر برده برتري دارد , مرد بر زن , اشراف بر عامه مردم , ... . در ضمن چون در دموکراسي که حکومت به دست عامه مي افتد عامه مردم را به راحتي مي توان فريفت , پس امکان سقوط و اضمحلال اين نوع حکومت زياد است. اما در نظر ارسطو حکومت آريستوکراسي (اشرافي) هم با اينکه در کل نسبت به دموکراسي ارجحيت دارد اما اين هم داراي معايب خاص خود است , نظير اينکه معمولا منجر به استبداد يا حکومت پول و ثروت بر مردم مي شود. پيشنهاد ارسطو ترکيبي از اين دو نوع حکومت يا در واقع حد وسطي بين آنهاست. بدين شکل که مثلا گروهي از مردمان برتر براي حکومت(احتمالا گروهي از اشراف) با هم به اداره کشور بپردازند.
نظرات شما عزیزان:
تبادل لینک هوشمند